De klimaatspagaat: we doen niet wat goed voor ons is

Om te behouden wat we hebben zullen we ons radicaal anders moeten gaan gedragen (foto: Pixabay.com)

Dat de energietransitie absoluut noodzakelijk is om onze planeet ook voor volgende generaties leefbaar te houden is ondertussen wel bekend. Het ontbreekt dan ook steeds minder aan technische oplossingen om de opwarming van de aarde tegen te gaan. Toch hapert de transitie. Het gaat niet snel genoeg. Een belangrijke remmende factor blijken wijzelf: mensen. Gedragswetenschapper Reint Jan Renes doet onderzoek naar de redenen waarom we niet snel genoeg in actie komen. En dat kan helpen om ons een extra zetje te geven.

We weten wel dat we in actie moeten komen, maar doen het niet. De Hogeschool van Amsterdam stelde om die reden in 2019 het Lectoraat Psychologie voor een Duurzame Stad in. Gedragswetenschapper Reint Jan Renes werd benoemd tot lector en doet sindsdien onderzoek naar wanneer mensen bereid zijn hun gedrag te veranderen. Vorig jaar hield Renes zijn lectorale rede en publiceerde tegelijkertijd een boekje met de titel ‘De klimaatspagaat: over de psychologische uitdagingen van duurzaam gedrag’. Daarin zet hij uiteen waarom mensen niet doen wat ze wel zouden moeten, terwijl ze zich er wel degelijk van bewust zijn dat ze iets moeten doen. De publicatie geeft bovendien inzicht in wat er nodig is om mensen wel tot actie te laten overgaan.

Gedragsverandering
Ons gedrag doet ertoe, laat Renes zien. Huishoudens zorgen wereldwijd voor bijna 75 procent van alle CO2-uitstoot. En in Nederland blijken mensen via persoonlijk gedrag verantwoordelijk te zijn voor 84 procent van de CO2-uitstoot. Ons gedrag aanpassen draagt dus in grote mate bij aan het terugdringen van die uitstoot.

Volgens Renes is de energietransitie niet alleen een technologische transitie, maar veel meer een sociale. Zonder gedragsverandering van mensen worden de afgesproken doelen en ambities nooit gehaald. De lector zet helder uiteen hoe het komt dat mensen moeite hebben om hun foute gedrag aan te passen. Waarom ze wel voor duurzame energie zijn, maar geen windmolen in hun eigen achtertuin willen. Waarom ze wel begrijpen dat minder vlees eten zorgt voor minder CO2-uitstoot, maar ‘s-zomers toch de barbeque aansteken en waarom ze echt wel inzien dat vliegen niet duurzaam is maar toch massaal een goedkope vliegvakantie boeken.

Giftige mix
Renes zet helder uiteen dat ons gedrag wordt beïnvloed door wat hij een ‘giftige psychologische gedragsmix’ noemt. Hij benoemt vijf belangrijke redenen waarom mensen niet massaal ingrijpen terwijl ze wel degelijk zien dat dat nodig is.

Allereerst is er het ‘zelf-ander compromis’, wat zoveel wil zeggen dat mensen wel de lasten van duurzaam gedrag voelen, maar niet de lusten. In feite ervaart een volgende generatie pas het voordeel van ons duurzame handelen en dat vinden we moeilijk.

En dan is er nog de lange tijdshorizon. We kunnen op dit moment nog niet met zekerheid vaststellen dat ons aangepaste gedrag ook daadwerkelijk zorgt voor een temperatuurdaling in de toekomst. De kans is zelfs groot dat we dat nooit te weten komen omdat het een proces van meerdere decennia is.

Wat ook een belangrijke rol speelt is dat duurzaam gedrag alleen zin heeft als we dat met zoveel mogelijk mensen doen. Eén huis isoleren zet geen zoden aan de dijk. Renes noemt dit de uitdaging van collectieve actie. 

Een volgend punt dat ervoor zorgt dat we maar langzaam in actie komen is de noodzaak om automatische processen te vervangen door gereguleerde processen. Veel van wat we dagelijks op de automatische piloot doen is niet duurzaam. Minder lang douchen, de auto laten staan en bewust minder vlees eten zijn daarom lastig omdat ze niet zijn ingesleten in ons dagelijks gedrag.

De laatste reden is de abstractheid. Wat is klimaatverandering precies en wat zijn de gevolgen? En gaan wij die gevolgen wel meemaken? En zo niet waarom zouden we ons dan anders gaan gedragen?

Capaciteit, motivatie en gelegenheid

Ondanks de giftige psychologische mix die ons ervan weerhoud ons gedrag aan te passen denkt Renes dat we daar uiteindelijk wel degelijk toe in staat zijn. Doel van zijn lectoraat en het onderzoek dat hij een zijn team doen is dan ook om uit de klimaatspagaat te komen en te zorgen dat duurzaam handelen ons standaard handelen wordt. Net zoals we tegenwoordig netjes een autogordel omdoen voordat we wegrijden, denkt Renes dat we in de toekomst ook uit onszelf minder energie zullen gebruiken.

Hij legt uit dat ons gedrag afhankelijk is van drie randvoorwaarden. Net zoals vuur alleen kan branden met zuurstof, warmte en brandstof wordt menselijke actie bepaald door de driehoek capaciteit, motivatie en gelegenheid. Capaciteit wil zeggen dat mensen over de juiste kennis, vaardigheden en denkvermogen moeten beschikken om bepaald gedrag te vertonen. Motivatie betekent dat ze het ook echt moeten willen en de gelegenheid moet ze in staat stellen het ook echt te doen. Als een van de randvoorwaarden ontbreekt is de kans dat mensen hun gedrag aanpassen volgens Renes nihil. Iemand met een eigen huis en veel tijd heeft immers wel de gelegenheid zijn huis te verduurzamen. Daarbij is hij ook nog eens tot op het bot gemotiveerd om te beginnen. Maar als geld en kennis ontbreken, de capaciteit dus, dan zal deze persoon uiteindelijk het bijltje erbij neergooien.

Renes pleit er in zijn boek en rede dan ook voor dat overheden beter proberen te snappen wat mensen echt drijft. Een te grote nadruk op noodzakelijke maatregelen kan er zelfs voor zorgen dat mensen juist de kont tegen de krib gooien en het tegenovergestelde gaan doen. Uiteindelijk draait het volgens hem allemaal om een paradox: om te behouden wat we hebben zullen we ons radicaal anders moeten gaan gedragen. Lastig, maar niet onmogelijk.